Historia Gminy Nowa Ruda

Gmina Nowa Ruda, jako jednostka administracyjna w obecnym ustroju funkcjonuje od 1990 roku, a w obecnym kształcie – już od 1976 roku. Po 1990 roku stanowisko wójta sprawowali Bogusław Rogiński (1990-2006), Sławomir Karwowski (2006-2014), a od 2014 roku do chwili obecnej wójtem gminy Nowa Ruda jest Adrianna Mierzejewska.

Wcześniej, w latach 1973-1976 w skład Gminy Nowa Ruda wchodziły miejscowości: Bieganów, Włodowice, Dzikowiec, Nowa Wieś, Wolibórz, Bartnica, Dworki, Ludwikowice, Sokolec, Świerki, Jugów, Przygórze.

W latach 1954 – 1973 działały Gromady, a w latach 1945 – 1954 mniejsze gminy o zmiennym zasięgu terytorialnym (w tym m.in. gminy Jugów, Ludwikowice, Świerki, Wolibórz/Przygórze, Bożków).

Przed rokiem 1945 obszar dzisiejszej gminy leżał w zasięgu wpływów niemieckich, pruskich, czeskich i słowiańskich. Źródła pisane wzmiankują wsie od wieku XIV. Wsie wymienione w XIV w. to: Bożków (1348 r.), Dzikowiec (1337 r.), Jugów (1327 r.), Krajanów (1353 r.), Ludwikowice Kł. (1352 r.), Czerwieńczyce, Wolibórz i Włodowice. Bieganów, a właściwie las Biehals (wymieniono w 1499 r.) Z XVI w. pochodzą zapiski o Bartnicy (1561 r.), Dworkach, Nowej Wsi, Sokolicy, Świerkach. Najpóźniej, bo z XVII w. pochodzi wzmianka o wsi Sokolec oraz wzmianka osady Bieganów – z 1748 r.

Jednak historia zamieszkania tych miejscowości jest odleglejsza, na co wskazują odnalezione przedmioty neolityczne (Sokolica, Bożków) oraz z czasów Cesarstwa Rzymskiego (Ludwikowice Kł.).

Najstarsze wzmianki w księgach i dokumentach dotyczą głównie właścicieli wsi, szkół lub kościołów.

Na rozwój miejscowości największy wpływ miały rody Stillfriedów, rządzących w Nowej Rudzie i okolicach ponad 300 lat (XV-XIX w.), rodziny von Magnis (koniec XVIII-XX w.), mających swoją siedzibę w pałacu w Bożkowie, von Götzen (XVII-XIX w.) oraz von Donyn XIV-XV w.

Na terenie gminy swoją siedzibę mieli także jezuici (XVII w.), siostry marianki (XIX/XX w.), dominikanki (XX w.) oraz franciszkanki (do dziś). Teren nie zawsze był katolicki. Między XVI a XX w. bywały okresy, że wiele wsi było głównie protestanckich.

W historii spisanej na kartach ksiąg i dokumentów, kościoły wspominane były już także w XIV w. (Czerwieńczyce 1347 r., Bożków 1355 r., Dzikowiec, Wolibórz, Ludwikowice Kł.). Obecny kształt sakralnych budowli to głównie efekt ich przebudowy z XVIII lub XIX w. (Bożków 1708 r., Świerki 1748 r., Czerwieńczyce 1760 r., Dzikowiec, Jugów i Krajanów XVIII w., Ludwikowice Kł. 1880 r., Wolibórz 1889 r. Nowa Wieś Kł. i Sokolec - koniec XIX w.).

Są też nowe kościoły, powstałe w ciągu ostatniego stulecia: Bartnica 2012 r., Koszyn 2010 r., Przygórze 1938 r., Włodowice 1929 r. Co ciekawe, zanim powstał kościół w Bartnicy, w latach 1987-2012 w pomieszczeniu stacji PKP funkcjonowała kaplica, w której co niedzielę odprawiano mszę. Stacja kolejowa po 1945 r. nazywała się Lesisk, a po 1947 r. Świerki Kłodzkie. W l. 70tych zmieniono nazwę na Bartnica. Jest to najwyżej położona stacją na linii Wałbrzych – Kłodzko (537 m n.p.m.).

W Bieganowie nigdy nie stanął kościół, ale wiąże się z tą miejscowością historia poświęconej 26 września 1895 r. ceglanej kapliczki. Zamieszczony był w niej wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej, który powiesił w tym miejscu uzdrowiony z choroby mieszkaniec Bieganowa, na pamiątkę pielgrzymki do Częstochowy ok. roku 1750. Obecnie na terenie Gminy Nowa Ruda znajduje się ok. 200 obiektów małej architektury sakralnej – głównie przydrożnych krzyży i kapliczek. Większość z nich to dzieła XVIII i XIX wieczne. Najstarsze pochodzą z okresu wielkiej epidemii, jaka dziesiątkowała mieszkańców okolicznych regionów do 1680 r. Zaraza obeszła jednak teren gminy, nie czyniąc większych strat w ludziach. Największe kaplice stały w Świerkach (na tzw. Graniczniku) i Bożkowie (kaplica  wzorowana na świątyni w Loretto, poświęcona 11 listopada 1722 r.). Jedna z największych kaplic zachowała się w Dzikowcu (Kaplica wotywna św. Trójcy).

Szkoły wzmiankowano już w XVII w. (Wolibórz, Krajanów), w XVIII w. (Dzikowiec), a także w XIX w. (Włodowice 1818 r., Sokolica 1888 r., Przygórze). W historii powojennej Polski, szkoły funkcjonowały w różnych latach. Do dziś działają szkoły w Bożkowie, Dzikowcu, Jugowie, Ludwikowicach Kł., Woliborzu i Włodowicach. Pozostałe szkoły działały do lat: Dworki - szkoła działała w latach 50 i 60; Krajanów do 1973 r.; Sokolica do 1973 r.; Bartnica do 1976 r.; Bieganów do 1977 r., Nowa Wieś do 1979 r.; Sokolec do 1999 r.; Świerki do 2001 r.; Czerwieńczyce do 2001 r.; Przygórze do 2005 r. W powojennej historii działały także szkoły niemieckojęzyczne. Funkcjonowały w latach 40. i 50. w Czerwieńczycach i Ludwikowicach Kł. dla dzieci ludności niemieckiej, zatrudnionej w miejscowej kopalni.

W pierwszych powojennych latach gminne miejscowości zaczęli zamieszkiwać Polacy przybywający z różnych stron, głównie jednak z centralnej i południowej Polski, małopolski oraz Podhalanie wypasający owce (Bartnica, Bieganów, Bożków, Dzikowiec, Jugów, Krajanów, Ludwikowice Kł., Nowa Wieś Kł., Czerwieńczyce, Dworki, Sokolec, Sokolica, Świerki, Włodowice). Wypas owiec wprowadzano z różnym powodzeniem głównie w Sokolcu, Sokolicy i Dworkach.

Dużą grupę stanowili także reemigranci z Francji i Belgii, znajdujący głównie zatrudnienie w kopalni (Bożków, Jugów, Ludwikowice Kł.

Na tych terenach zamieszkali także osiedleńcy z Kresów (Bożków, Dzikowiec, Ludwikowice Kł., Czerwieńczyce, Nowa Wieś Kł.).

Największe zatrudnienie mieszkańcy gminy znajdowali od ponad 500 lat w kopalniach. Od wieków wydobywano tu głównie węgiel kamienny (Jugów, Przygórze), a od XVIII w. także kamień - melafir i gabro (Bartnica, Świerki, Dzikowiec). Eksploatowano także inne metale, m.in. rudę miedzi (Jugów, Przygórze) i żelaza (Przygórze). W kopalniach pracowali mieszkańcy niemal wszystkich okolicznych wsi. Powstały huty (Jugów, Przygórze), elektrownia (Ludwikowice Kł. XX w.), a w czasie II wojny światowej na terenie ludwikowickiej kopalni funkcjonowała fabryka amunicji. Górnicza tradycja ostatecznie zanikła końcem XX w., a tereny poprzemysłowe zamieniano w mieszalnie pasz przemysłowych, składy drewna sortownie makulatury (Ludwikowice Kł.) i tartaki (Ludwikowice Kł., Wolibórz), w niektórych budynkach dziś wyrabia się produkty branży telekomunikacyjnej (Przygórze).

Drugą główną gałęzią gospodarki był przemysł tekstylny. Pierwsze wzmianki o pracy przy krosnach znajdziemy z XVIII w. Z czasem powstały przędzalnie (Włodowice). Tkactwem zajmowały się głównie mieszkańcy wsi: Ludwikowice Kł., Włodowice, Sokolec, Jugów, Dworki i Bieganów. Co ciekawe, w tej ostatniej, małej wsi, którą dziś zamieszkują 22 osoby, w 1840 r. funkcjonowało kilkadziesiąt warsztatów lnianych i bawełnianych i była przykładem typowej wioski tkaczy.

Poza rolnictwem (Bartnica, Bożków, Czerwieńczyce, Dzikowiec, Jugów, Wolibórz), hodowlą i wspomnianym wypasem owiec (Sokolica, Dworki, Sokolec), mieszkańcy trudnili się wyrębem lasów (Sokolec) i pracowali w licznych cegielniach (największe we Włodowicach, Woliborzu). Ciekawostką jest funkcjonująca w Bożkowie w latach 1830-1907 innowacyjna cukrownia, produkująca cukier z buraków.

Koniec XIX w. przyniósł także pierwsze dochody z turystyki. Głównymi motorami napędowymi była budowa trasy kolejowej Wałbrzych-Kłodzko (15 X 1880 r.) i Kolei Sowiogórskiej (5 VIII 1902 r.) oraz budowa wież widokowych na Wielkiej Sowie (1015 m n.p.m., otw. 24 V 1906 r.), Kalenicy (964 m n.p.m., otw. 2 VI 1933 r.) oraz Włodzickiej Górze (757 m n.p.m., otw. 16 października 1927 r.). Największe zyski z turystyki czerpały wsie: Sokolec, Jugów, Ludwikowice Kł. i Świerki.

Wtedy to też tereny te zasiedliła największa liczba mieszkańców. Koniec XIX w., aż do kryzysu gospodarczego, przyniósł największą gęstość zaludnienia, a wraz z nią, rozwój handlu. Powstało wtedy m.in. wiele restauracji, browarów i gorzelni. Dopiero lata 30 XX w. przyniosły znaczący spadek ludności, poszukującej pracy poza rodzimymi miejscowościami.

Drugi z największych stanów ludności, miejscowości przeżywały w latach 50-70 XX wieku, ale ogólna liczba mieszkańców nie była już tak wysoka, jak na przełomie wieków.

Przez całą historię, ziemie te nie były areną wielkich walk. Podczas II wojny światowej nie spadła na ten teren ani jedna bomba. Oddano sporadyczne strzały i wysadzono jeden most. Jedyny bój, jaki miał miejsce, odbył się pod Granicznikiem w Świerkach,  15 lutego 1807 r. Była to potyczka oddziałów pruskich i bawarskich, a także austriackich, w  której zginęło 13 żołnierzy.

Od czasu ostatniej wojny, ludzie tworzyli wspólnoty, tworząc nową kulturę, rodzącą się z tygla tradycji przywiezionych z różnych stron Europy. Do dnia dzisiejszego, poza licznymi grupami działającymi przy parafiach oraz związkami, stowarzyszeniami i drużynami sportowymi, do dziś działają dwie najsilniej spajające mieszkańców instytucje: Ochotnicze Straże Pożarne i Koła Gospodyń Wiejskich.

Ochotnicze Straże Pożarne  zazwyczaj powstawały już w latach 1945 i 1946. Obecnie działa 10 jednostek OSP – w Bożkowie, Czerwieńczycach, Dzikowcu, Jugowie, Ludwikowicach Kł., Nowej Wsi Kł., Sokolcu, Świerkach, Woliborzu i Włodowicach. W latach 50 i 60 istniała również jednostka w Dworkach, a pod koniec l. 60 także w Sokolicy.

Pierwsze Koła Gospodyń Wiejskich zawiązały się w latach 50tych w Czerwieńczycach i Woliborzu (1956 r.), Włodowicach, Sokolcu, Sokolicy, Nowej Wsi Kł., a końcem l. 50tych w Dzikowcu i Jugowie. W l. 60tych koła powstały także w Bożkowie, Dworkach, Ludwikowicach Kł., Przygórzu i Świerkach (do 2010 r.). Najkrócej obecnie funkcjonującym jest koło w Krajanowie – działające od końca l. 70tych. Aktualnie prężnie działa 11 kół: w Bartnicy, Bożkowie, Czerwieńczycach, Dzikowcu, Jugowie, Krajanowie, Ludwikowicach Kł., Przygórzu, Sokolcu, Woliborzu i Włodowicach. Z koncertami występują także Chór Kołczanki (Ludwikowice Kł.) oraz dwa Kluby Seniora: Iskierki z Ludwikowic Kł. i Wrzos z Jugowa.

Nazwy miejscowości tuż sprzed zakończenia II wojny światowej – tuż po zakończeniu II wojny światowej – kolejne obowiązujące nazwy/nazwa

Beutengrund – Bytowo – Bartnica

Biehals – Bielawy – Bieganów

Eckersdorf – Narożno – Bożków

Rothwaltersdorf – Walerowo – Czerwieńczyce

Vierhöfe – Dworki

Ebersdorf – Knurów – Dzikowiec

Hausdorf – Domowice – Jugów

Krainsdorf –Kraina – Krajanów

Ludwigsdorf – Ludwikowo – Ludwikowice – Ludwikowice Kłodzkie

Neudorf – Nowa Wieś – Nowa Wieś Kłodzka

Köpprich – Przygórze

Falkenberg – Sokołowo – Sokolec

Zaughals – Karlonka – Sokolica

Königswalde – Konary – Świerki

Walditz – Borowo – Włodowice

Volpersdorf – Przygórze – Wolibórz

Na podstawie: Bieda Tadeusz - Wśród malowniczych wzgórz nad Włodzicą